بت چیست؟

کز این دو بر گذر: یعنی درطومار دیگر گفته: از عجز و قدرت بگذر، آنچه به نظر تو می رسد وتو را مشغول می کند، بت شمرده می شود.

نظر: گرداندن حدقه‏ى چشم است بسوى چیزى بقصد رویت آن، فکر یعنى ترتیب مقدمات معلوم براى یافتن امرى مجهول، دید و رویت، اندیشه و هر چه در ذهن آید.[1]

( 478) در یک کتاب مى‏گوید از عجز و قدرت صرف نظر کن زیرا آن چه در نظر گنجد بتى است که او را پرستش مى‏کنى.

مقصود مولانا در این بیت آنست که هر چه در نظر و فکر در آید و خاطر بدان متوجه شود، سالک را از حق مشغول مى‏دارد و این عمل بمنزله‏ى شرک و بت پرستى است و بنا بر این سالک نباید بعجز یا قدرت نظر داشته باشد و باید نظر بر حق گمارد و مى‏توان گفت که هر چه در نظر آید مخلوق فکر و توهّم آدمى است و آن را مناسب سوابق ذهنى خود مى‏سازد و خدا و فعل او در تسلیط عجز و قدرت بالاتر از آنست که در ذهن متصور شود و از این رو سالک باید که ازین نوع اندیشه در گذرد.

ردّ کسانى که نظر و استدلال را مفید نمى‏شمارند،

مکش این شمع را: یعنی نظر وفکر را خاموش نکن، عقل گرا باش.

چون شمع آمد جمع را: یعنی نظر واندیشه، همانند شمع موجب نابودی تاریکی وگرفتاریهاست، وعامل رشد جامعه می باشد.

از نظر چون بگذرى و از خیال: یعنی خاموش کردن شمع اندیشه وفکر به مثاب? این است که در شب تاریک شمعى را که سبب هدایت وى بکوى معشوق و واسطه‏ى نیل او بوصال است خاموش کند.

( 479) در کتاب دیگر نظر را شمع جمع دانسته از خاموش کردن آن نهى مى‏کند. ( 480) اگر از نظر و خیال بگذرى در تاریکى شب شمع وصال را خاموش کرده‏اى.

این دو بیت رد است بر عقیده‏ى آن دسته از صوفیه که بحث و نظر و استدلال و کسب علم را بکلى بى‏فایده مى‏دانسته‏اند شبیه بدان چه اسماعیلیه معتقد بوده‏اند که نظر منتهى بعلم نمى‏شود و علم را باید از امام زمان یا حجت وى آموخت، مولانا مى‏فرماید که فکر و نظر، راهیست براى وصول بدانش و ببرکت نظر و بحث است که بشر بحقیقت مى‏رسد و کسى که چراغ فکرت را خاموش مى‏گذارد مانند شخصى است که در شب تاریک شمعى را که سبب هدایت وى بکوى معشوق و واسطه‏ى نیل او بوصال است خاموش کند و در نتیجه، راه بجایى نبرد و از دیدار محروم ماند، ذکر خیال بهمراه نظر جهت آنست که خیال محرک انسان است براى طلب و تحصیل مقاصد دنیوى و اخروى و یا از آن جهت که بسیارى از حقائق که بشر بدان رسیده در آغاز خیالى بیش نبوده است.

ترک بحث و نظر،

بکش باکى مدار: یعنی شمع ِ نظر واندیشه را خاموش کن وکنار بگذار.

نظر را صد هزار: یعنی اگر بتوانی انیشه گرا نباشی خداوند صدها برابر از آگاهی های غیبی والهی به تو عوض می دهد.

شمع جان افزون شود: نتیج? بیت قبل است، یعنی اگر بتوانی شمع فکر را خاموش کنی، در عوض شمع جان تو نور خواهد داد .

لیلى‏ات از صبر تو مجنون شود: اشاره است بدان چه صوفیه مى‏گویند که عاشق چون در عشق بکمال رسد نسبت معکوس مى‏شود و عاشق، معشوق و معشوق، عاشق مى‏گردد چنان که حضرت رسول (ص) محبوب خدا بود و مى‏توان گفت که عاشقى صفت باطن وجود و معشوقى صفت ظاهر اوست و چون معرفت بکمال منتهى گردد سالک که خود را عاشق مى‏دید خویشتن را معشوق حق مى‏یابد.[2]

ترک دنیا هر که کرد از زهد خویش: یعنی اگر بتوانی خود را از اندیشه خالی کنی و دلبستگی های مادی را رها کرده واز صفح? دل بزدایی، به هدف نائل می شوی وآنچه در پی او هستی خود به سوی تو خواهد آمد.

 ( 481) در جاى دیگر امر مى‏کند که نظر را بکش و باک مدار تا هزاران عوض بینى.( 482) زیرا که از کشتن شمع نظر شمع جان افزون‏تر و روشن‏تر شده و لیلى مقصودت مجنون‏وار بسوى تو شتابان مى‏آید .( 483) زیرا هر کس زهد پیشه نموده ترک دنیا کرد دنیا بیشتر باو رو خواهد نمود.

این سه بیت نیز بیان عقیده‏ى کسانی است که علم بحثى و نظرى را مانع وصول و حجاب معرفت مى‏شمارند و مى‏گویند که علم حقیقى بواسطه‏ى تهذیب اخلاق و تصفیه‏ى باطن بدست مى‏آید و قلبى که زدوده شود قابلیت آن دارد که علوم از لوح محفوظ در آن منعکس گردد و بدین جهت بخلوت و عزلت و مجاهده مشغول مى‏شوند تا پرده‏ى از روى دل برداشته شود و سالک بمرتبه‏ى کشف و شهود نائل آید. ابو حامد غزالى این مسلک را بتفصیل و با ذکر شواهد و امثله بیان کرده است.[3]